Կենդանի օրգանիզմների  ընդհանուր բնութագիրը,ծագումը (սեպտեմբերի 9-13)

Սովորել  դաս 3-ը /դասագրքից

  Լրացուցիչ աշխատանք․ Նայել նշված հղումը, փորձել  թարգմանել:

Ահա մեր սովորական սենյակը, որտեղ աղջիկը դաս է անում։ Եթե կրենք հատուկ բակտերիաները մոտեցնող ակնոցներ կնկատենք բակտերիաները, որոնք տարբեր տեսք ունեն։ Եթե աղջիկը ուղղակի տեղափոխվի սեղանից պատուհանի մոտ, նա օդ կբարձրացնի 37 միլիոն բակտերիա։ Դրանք բոլորը տարբեր են․ դրանք շրջանակներ են, անհամաչափ օվալներ են, ձողեր են, պտուտակներ, օձաձև և այլն։ Եթե աղջիկը գրիչը բերանը դնի, իր ունեցած միլիարդավոր բակտերիաներին կավելացնի ևս միլիօն բակտերիա։ Բերանում բակտերիաները կամ կպնում են և մնում մեկ տեղում  կամ էլ թքի մեջ են շարժվում։ Որքա՞ն են դրանք այնտեղ։ Մասնագետներն ասում են, որ դրանք մոտ 500 տեսակի էին, որոնցից գիտնականներին ծանոթ են միայն 50 տեսակը։ Ընդհանուր առմամբ մարդու մեջ կա 3 կգ բակտերիա, որոնց մեծ մասը ուսումնասիրված չեն։ Դրանց մի մասը մահանում է, անմիջապես օրգանիզմից հանելուց հետո։

Բակտերիաները նույնպես հիվանդանում են։ Ամերիկայի Մինեսոտա նահանգում արգելել են հակաբակտերիալ միջոցների կիրառությունը։ Ինչ է՞, նրանք ուզում են հիվանդանալ։ Իհարկե ոչ, ուղղակի նրանք հասկացել են, թե ինչի է հանգեցնում անտիբիոտիկների հավելումը օճառի, ատամի մածուկի մեջ։ Բոլորս էլ նկատել ենք, որ ատամի մածուկի միջի գծերը՝ կանաչ, կապույտ, կարմիր կամ սև։ Կանաչ մածուկը բնական միջոցներից է, կապույտը՝ արհեստական, բայց ոչ վնասակար, իսկ ահա կարմիրը և սևը՝ խոսում են մեծ քանակությամբ անտիբիոտկային հավելումների մասին։ Սրա վտանգն այն է, որ վերացնում է ոչ միայն վտանգավոր բակտերիաները, այլ նաև այն բակտերիաները, որոնք խիստ անհրաժեշտ են մարդու օրգանիզմին։ Անտիբիոտիկների անտեղի , անընդհատ կիրառումը հանգեցնում է նրան, որ, երբ իրոք կարիք լինի պայքարել վտանգավոր բակտերիաների դեմ, հակաբիոտիկները էլ չեն օգնի։ Այսպիսով այս ամենից պետք է ենթադրել, որ հենց այնպես պետք չէ պայքարել որևէ բանի դեմ։ Բանակցային գործընթացն ամենաճիշտն է, եթե խոսքը վերաբերվում է կենդանի օրգանիզմներին։

 

Նախակորիզավորների ընդհանուր բնութագիրը և բակտերիաների կառուցվածքը

Նախակորիզավորները հանդիսանում են կյանքի կազմավորման բջջային մակարդակի առաջին ներկայացուցիչներ: Նրանք երկրագունդը գրաված առաջին օրգանիզմներն են: Նախակորիզավորները տարբերվում են մյուս օրգանիզմներից և շատ բազմազան են: Այդ պատճառով նախակորիզավորներն ունեն դասակարգման սեփական աստիճանակարգը կենդանի օրգանիզմների մեջ:
Նախակորիզավորներն ունեն հետևյալ կարգաբանական դիրքը կենդանի օրգանիզմների բազմազանության մեջ.
միկկ.jpg
Նախակորիզավոր օրգանիզմների կառուցվածքի և կենսագործունեության հետ հարմար է ծանոթանալ բակտերիաների օրինակով:
Բակտերիաները հանդիսանում են երկրագնդի հնագույն բնակիչները, որոնք ձևավորվել են մոտ 3,5 միլիարդ տարի առաջ: Բակտերիա հունարեն նշանակում է ձողիկ — «բակտերիոն»: Բակտերիաները միաբջիջ, անզեն աչքով անտեսանելի պարզագույն օրգանիզմներ են:
Բակտերիաների կառուցվածքը համարժեք է բջջի կառուցվածքին, սակայն ունի որոշակի առանձնահատկություններ:
Բակտերիալ բջիջը բաղկացած է ցիտոպլազմայից, որի մեջ գտնվում են.
  • բջջի կենսագործունեության համար անհրաժեշտ օրգանոիդը` ռիբոսոմները,
  • տարատեսակ պիտանի օրգանական մոլեկուլներ` ներառուկներ, օրինակ` սպիտակուցներ,
  • նյութափոխանակության արգասիքներ,
  • ժառանգական նյութ:
այմ.jpg
Բակտերիաների բջջում բացակայում է լավ կազմավորված և հատուկ առանձնացված կորիզը: Կորիզի փոխարեն նրանում պարունակվող ժառանգական նյութը ուղղակի տեղակայված է ցիտոպլազմայում` առանց որևէ սահմանազատման: Այդ պատճառով այս օրգանիզմները կոչվում են նախակորիզավորներ կամ պրոկարիոտներ:
Բակտերիալ ցիտոպլազման պատված է բջջաթաղանթով, որը կոչվում է ցիտոպլազմատիկ թաղանթ: Արտաքինից բակտերիալ բջիջը պատված է բավականին հաստ և ամուր բջջապատով: Այն կազմված է հատուկ ածխաջրերից և ապահովում է բակտերիաների բջջի կայուն ձևը:
Բակտերիաների բջջապատը հիմնականում արտաքինից պատված է լորձաթաղանթով: Այն պաշտպանում է բջիջը արտաքին միջավայրի անբարենպաստ ազդեցությունից` չորացումից, ցրտահարումից, քիմիական ազդեցությունից և այլն:
Բակտերիաները կարող են լինել անշարժ և ակտիվ շարժվողՇարժուն բակտերիաների բջջապատի արտաքին մակերեսին առկա են մտրակներ և թարթիչներ, որոնք ծառայում են շարժման համար:
Բակտերիաները՝ որպես հնագույն օրգանիզմներ, կենսագործում են ամենուրեք` օդում, ջրում, հողում, այլ կենդանի օրգանիզմներում: Մեկ գրամ հողում հաշվվում է մոտավորապես 3 միլիարդ բակտերիալ բջիջ:
Բակտերիաներն ունեն բազմազան ձևեր: Բակտերիալ բջջի ձևից կախված` նրանց տրվում են տարբեր անվանումներ.
  • Գնդաձև բակտերիաները կոչվում են կոկեր,
  • Զույգերով գոյակցող կոկերը կոչվում են դիպլոկոկեր,
  • Շղթա կազմողները՝ ստրեպտոկոկեր,
  • Ողկույզի պես խմբավորվածները՝ ստաֆիլոկոկեր,
  • Ցուպիկաձև կամ ձողիկաձև բակտերիաները կոչվում են բացիլներ,
  • Պարուրաձև ձգվածները` սպիրիլներ,
  • Ստորակետաձև, աղեղնաձև կամ կոր բակտերիաները կոչվում են վիբրիոններ:
 
Բակտերիաները բազմանում են բջջի ուղղակի կիսման միջոցով: Յուրաքանչյուր 2030 րոպե պարբերականությամբ՝ մեկ մայրական բջիջը կիսվելով առաջացնում է 2 դուստր բջիջ և այսպես շարունակ: Աճելով երկրաչափական պրոգրեսիայով և շատ արագ` բակտերաները 5 օրում ամբողջովին կլցնեին երկրագունդը: Այնուհանդերձ, նրանք արագ ոչնչանում են, քանի որ անկայուն են արևի ուղղակի ճառագայթների, բարձր ջերմաստիճանի և սննդի բացակայության նկատմամբ:
Բակտերիաները ձևավորել են մեխանիզմ, որի միջոցով հաղթահարում են անբարենպաստ պայմանները: Բջջի պարունակությունը սեղմվում է և հեռանում բջջաթաղանթից, իսկ դրա տակ գոյանում է նոր պատիճ՝ հաստ և բազմաշերտ: Առաջացած բջիջը կոչվում է սպոր: Այն բավական դիմացկուն է և կարող է գոյատևել տարաբնույթ անբարենպաստ պայմանների առկայության դեպքում:
Սպորներում բջջի ակտիվությունը գրեթե դադարում է, ինչի շնորհիվ դրանք կարող են դիմակայել բազում տարիներ: Տարածվելով և հայտնվելով բարենպաստ պայմաններում` սպորը վերականգնում է ակտիվ կենսագործունեությունը և վերաճում սովորական բակտերիալ բջջի:
Սպորագոյացումը բակտերիալ բջջում անբարենպաստ պայմաններին հարմարվելու մեխանիզմ է:
Բակտերիաները, որոնց կենսագործունեության համար անհրաժեշտ է թթվածին, կոչվում են աերոբ: Առանց թթվածնի գոյատևող բակտերիաները կոչվում են անաերոբ:

  Լրացուցիչ աշխատանք․ Նայել նշված հղումը, փորձել  թարգմանել:

Ահա մեր սովորական սենյակը, որտեղ աղջիկը դաս է անում։ Եթե կրենք հատուկ բակտերիաները մոտեցնող ակնոցներ կնկատենք բակտերիաները, որոնք տարբեր տեսք ունեն։ Եթե աղջիկը ուղղակի տեղափոխվի սեղանից պատուհանի մոտ, նա օդ կբարձրացնի 37 միլիոն բակտերիա։ Դրանք բոլորը տարբեր են․ դրանք շրջանակներ են, անհամաչափ օվալներ են, ձողեր են, պտուտակներ, օձաձև և այլն։ Եթե աղջիկը գրիչը բերանը դնի, իր ունեցած միլիարդավոր բակտերիաներին կավելացնի ևս միլիօն բակտերիա։ Բերանում բակտերիաները կամ կպնում են և մնում մեկ տեղում  կամ էլ թքի մեջ են շարժվում։ Որքա՞ն են դրանք այնտեղ։ Մասնագետներն ասում են, որ դրանք մոտ 500 տեսակի էին, որոնցից գիտնականներին ծանոթ են միայն 50 տեսակը։ Ընդհանուր առմամբ մարդու մեջ կա 3 կգ բակտերիա, որոնց մեծ մասը ուսումնասիրված չեն։ Դրանց մի մասը մահանում է, անմիջապես օրգանիզմից հանելուց հետո։

Բակտերիաները նույնպես հիվանդանում են։ Ամերիկայի Մինեսոտա նահանգում արգելել են հակաբակտերիալ միջոցների կիրառությունը։ Ինչ է՞, նրանք ուզում են հիվանդանալ։ Իհարկե ոչ, ուղղակի նրանք հասկացել են, թե ինչի է հանգեցնում անտիբիոտիկների հավելումը օճառի, ատամի մածուկի մեջ։ Բոլորս էլ նկատել ենք, որ ատամի մածուկի միջի գծերը՝ կանաչ, կապույտ, կարմիր կամ սև։ Կանաչ մածուկը բնական միջոցներից է, կապույտը՝ արհեստական, բայց ոչ վնասակար, իսկ ահա կարմիրը և սևը՝ խոսում են մեծ քանակությամբ անտիբիոտկային հավելումների մասին։ Սրա վտանգն այն է, որ վերացնում է ոչ միայն վտանգավոր բակտերիաները, այլ նաև այն բակտերիաները, որոնք խիստ անհրաժեշտ են մարդու օրգանիզմին։ Անտիբիոտիկների անտեղի , անընդհատ կիրառումը հանգեցնում է նրան, որ, երբ իրոք կարիք լինի պայքարել վտանգավոր բակտերիաների դեմ, հակաբիոտիկները էլ չեն օգնի։ Այսպիսով այս ամենից պետք է ենթադրել, որ հենց այնպես պետք չէ պայքարել որևէ բանի դեմ։ Բանակցային գործընթացն ամենաճիշտն է, եթե խոսքը վերաբերվում է կենդանի օրգանիզմներին։

 

ՄԱՐՄԻՆ ԵՎ ՆՅՈՒԹ

Մեզ շրջապատում են բազմատեսակ առարկաներ, որոնցից յուրաքանչուրն ունի իր անվանումը: Օրինակ` բաժակ, սեղան, համակարգիչ և այլն:
Բոլոր առարկաներն ունեն ընդհանուր անվանում՝ ֆիզիկական  մարմին: Յուրաքանչուր ֆիզիկական մարմին ունի որոշակի ձև, զանգված ու ծավալ:

Մարմինները լինում են կենդանի ու անկենդան: Կենդանի մարմինները միասին կազմում են կենդանի բնությունը, իսկ անկենդան մարմինները՝ անկենդան բնությունը:

 Կենդանի մարմիններ են ծաղիկները, թռչունները և այլն
 Անկենդան մարմիններ-փայտ, ապակի և այլն
Տարբեր նյութերից կարելի է պատրաստել միատեսակ առարկաներ:
Օրինակ՝ փորձանոթների կանգնակ կարելի է պատրաստել փայտից, պլաստմասսայից կամ երկաթից:
Նյութերը  բաժանվում են երկու խմբի՝ օրգանական և անօրգանական:  
Օրգանական նյութեր-խնձոր, դեղձ   
Անօրգանական նյութեր-քար, ապակի
Մարմիններ Նյութեր
սեղան փայտ
պատուհան ապակի
Օրգանական նյութեր Անօրգանական նյութեր
դեղձ քար
Կենդանի Անկենդան մարմիններ
մրջյուն մեքենա

Լրացուցիչ հարցեր և վարժություններ

  1. Թվարկե՛ք նյութեր և մարմիններ (5-ից ոչ պակաս), որոնք դուք կարող եք գտնել ձեր տանը, և նշե՛ք, թե ինչի համար են նրանք օգտագործվում:

փայտ-սեղան

ապակի-պատուհաններ, սպասք

քար-արձան

կտոր-շորեր

թուղթ-գրքեր

մետաղ-բռնակներ

  1. Անվանե՛ք որևէ իր, որը կարելի է պատրաստել տարբեր նյութերից:

Բաժակ, աթոռ և այլն

  1. Անվանե՛ք մի քանի առարկա, որոնք կարելի է պատրաստել մեկ նյութից:

լամպ, զնդան, վառարան

  1. Ապակուց պատրաստված բաժակը նյո՞ւթ է, թե՞ մարմին:

Ապակին նյութն է բաժակը մարմինն

  1. Հետևյալ շարքից առանձնացրե՛ք մարմինների և նյութերի անունները՝

ջերմաչափ, ջուր, պարաֆին, մոմ, պղինձ, մատանի, պոլիէթիլեն,

նյութեր                                մարմիններ

ջուր                                      ջերմաչափ

պարաֆին                             մոմ

պղինձ                                   մատանի

պոլիեթիլեն                          ապարանջան

փայտ                                    սեղան

երկաթ                                  դանակ

այլումին

արծաթ

ապարանջան, արծաթ, սեղան, փայտ, դանակ, երկաթ, ալյումին:

  1. Լրացրե՛ք բաց թողած նյութերի անունները.

ա) լար-մետաղ, պլաստիկ բ)պատառաքաղ-մետաղ գ) գնդակ-ռետին

դ) բաժակ-ապակի, մետաղ, պլաստիկ․․․ ե) քանոն-փայտ, մետաղ զ) սեղան-փայտ

7.Հետևյալ նյութերից որոնք են անօրգանական և որոնք օրգանական`

արծաթ,բուրդ,ավազ,ցեմենտ,փայտ,պողպատ,սառույց,ճարպ,շաքար,ցինկ

օրգանակ       անօրգանական

                          արծաթ

                           բուրդ

                            ավազ

                            ցեմենտ

                             փայտ

                             պողպատ

                              սառույց

ճարպ

շաքար,

                                ցինկ

 

Անվտանգության կանոնները քիմիայի լաբորատորիայում

Աշխատելու  ընդհանուր  կանոնները.

  1. Ուշադիր  լսեք  ուսուցչին  և  կատարեք  նրա  ցուցումները
  2. Քիմիայի  կաբինետում  պիտի  աշխատել  արտահագուստով, ձեռնոցներով  և  ակնոցներով: Արգելվում  է  սնունդ  ընդունել
  3. Աշխատանքային  սեղանը  պիտի  մաքուր  պահել, չպիտի  լինեն  ավելորդ  առարկաներ, որոնք  տվյալ  աշխատանքին  չեն  վերաբերվում
  4. Աշխատանքը  ավարտելուց  հետո  մաքրեք  և  կարգի  բերեք  աշխատանքային  սեղանը
  5. Խստիվ  արգելվում  է  կատարել  փորձեր, որը  չի  վերաբերվում  տվյալ  աշխատանքին, ձեռքերով  վերցնել  նյութերը, փորձել  նյութերի  համը:

Քիմիական  նյութերի  հետ  վարվելու  կանոնները.Փորձեր  կատարելու  համար  դուք  օգտագործելու  եք  տարբեր  նյութեր, որոնք  գտնվում  են  փակ  տարաներում, իսկ  հեղուկ  նյութերը  փակ  անոթներում:

  1. Փորձեր  կատարելու  համար  վերցրեք  նյութերի  փոքր  բաժիններ: Պինդ  նյութերից  սովորաբար  պահանջվում  է  թեյի  գդալի  ¼  չափ, իսկ  հեղուկներից` 1-2 մլ:
  2.  Նյութերից  վերցնելու  ժամանակ  ամանների  խցանները  սեղանի  վրա  դրեք  շրջված, այսինքն  այն  մասով, որը  չի  մտնում  ամանի  մեջ:
  3. Մի թողեք  նյութերով  ամանների  բերանը  բաց, նյութից  նմուշ  վերցնելուց  հետո  ամանի  բերանը  փակեք  և  դրեք  տեղը
  4. Չօգտագործված  նյութերը  չի  կարելի  հետ  լցնել  մաքուր  նյութի  վրա, այլ  լցրեք  այդ  նպատակների  համար  հատուկ  նախատեսված  անոթի  մեջ:
  5. Օգտվեք  միայն  այն  նյութերից, որոնց  վրա  գրված  են  անունները  և  որոնք  դրված  են  ձեր  սեղանի  վրա:
  6. Պինդ  նյութերը  ամանից  վերցրեք  միայն  չոր  գդալիկով  կամ  փորձանոթով: Մինչև  նյութերը  փորձանոթի  մեջ  յցնելը`  ստուգեք  կոտրված  չէ  արդյո՞ք  փորձանոթի  հատակը  կամ  ճաքած  չէ՞ արդյոք:
  7. Փորձեր  կատարելիս  միշտ  օգտագործեք  մաքուր  լաբորատոր  ամանեղեն:

Նախազգուշացումներ1.Աշխատելիս  նյութերը  չթափեք  ձեռքերին  և  հագուստին, հատկապես  հիմքերը  և  թթուները:

2.Փորձանոթում  լուծույթը  տաքացնելիս  կամ  եռացնելիս  անհրաժեշտ  է  օգտվել  բռնիչից: Փորձանոթի  բերանը  չի  կարելի  պահել  ոչ  իր  և  ոչ  էլ  լաբորատորիայում  ներկաների  կողմը:

3.Մի  թեքվեք  դեմքով  դեպի  փորձանոթի  բերանը, որտեղ  եռում  է  լուծույթը, այն  կարող  է  ցայտել  ձեր  դեմքին:

4.Նյութերի  հոտը  որոշելու  նպատակով  չի կարելի անոթը  մոտեցնել  դեմքին, այլ  ձեռքի  ափով  շարժում  կատարեք  անոթի  բերանից  դեպի  քիթը:

5.Թթուները  ջրով  նոսրացնելիս (հատկապես  խիտ  ծծմբական  թթուն) հիշեք  հետևյալ  կանոնը, պետք  է  թթուն  բարակ  շիթով  դանդաղ  լցնել  սառը  ջրի  մեջ  խառնելով:

     Առաջին  օգնություն. 1. Առաջին  օգնությունը  ցույց  տալ  միայն  ուսուցչի  կամ  լաբորանտի  մասնակցությամբ:

  1. Մաշկի  կամ  հագուստի  վրա  թթու  թափելիս`  այդ  տեղը  լվացեք  ջրի  շիթով  2–3 րոպե  այնուհետև  մշակեք 2–3 %-անոց

      նատրիումի  հիդրոկարբոնատի (խմելու  սոդայի)  կամ  ամոնիակի  լուծույթով:

  1. Մաշկի  կամ  հագուստի  վրա  ալկալու  թափվելիս  անմիջապես  այդ  տեղը  լվացեք  մեծ  քանակով  ջրով, հետո  բորաթթվի

 

       կամ  քացախաթթվի  1–2%-անոց  լուծույթով, վերջում  թրջոց  դրեք   կալիումի  պերմանգանատի  1–2%-անոց  լուծույթով

Համեմատել Հայաստանում և Եվրոպայում քրիստոնեության տարածման ընթացքը։ Նկարագրել ավատատիրության ձևավորմանը նպաստող կարևորագույն իրադարձությունները (9-15 սեպտեմբեր )

Քրիստոնեության տարածումը Եվրոպայում Շարունակել կարդալ

Իմ սիրած կենդանին

Իմ սիրած կենդանին շունն է։ Շունը շատ հավատարիմ է և հենց նրա հավատարմությունն է ինձ համար խորհրդանշական։Related image Շները շատ խելացի են և ուժեղ իսկական ընկեր են։ Շատ երկրներում շներին վարժեցնում են, որպեսզի վերջիններս օգնեն կույր մարդկանց տեղաշարժվել։ Շները շատ են օգնում նաև ոստիկաններին։Շների մասին շատ պատմություններ, գրքեր և ֆիլմեր կան։ Իմ ամենասիրելի շան տեսակը ռոթվեյլեռն է ։ Այս շանը վարժեցնելը շատ հեշտ է, այս տեսակը շատ մարդամոտ է ևհեշտ է մտերմանում մարդու հետ։

 

Ստեփան Զորյան Չալանկը հարցեր և առաջադրանքեր

  1. Կետադրի՛ր հետևյալ հատվածը.

Ու ահա ձմռան մի գիշեր, երբ մեր տանը բոլորս քնած էինք, հանկարծ զարթնեցինք ինչ-որ տարօրինակ ձայներից։ Մեկը դիպչում էր մեր դռանը, ճանկռոտում և մի տեսակ, մռռոցի նման, ձայներ հանում։

Առաջինը զարթնեցինք ես ու մայրս։ Հայրս,  սովորաբար,  խոր էր քնում, մինչև չհրեիր՝ չէր զարթնի։

Մի քանի անգամ ականջ դնելով այդ տարօրինակ ձայներին` արթնացրեց հորս.

-Տես մի էն ի՞նչ է,  որ դուռը չանգռում է…

Այդ րոպեին, դռան ճանկռտոցը կրկնվեց նորից․ մեկը դիպավ դռանը,  և լսվեց զսպված կլանչոց։

-Շո՞ւն է,- հարցրեց հայրս տարակուսած,  անկողնում նստելով: Ապա վեր կացավ, արխալուղը գցեց ուսերին ու գնաց դեպի դուռը։

Բայց մայրս չթողեց դուռը բանալ։

2. Ստեղծագործության միջից դո՛ւրս գրիր անծանոթ բառերը և բառարանի օգնությամբ բացատրի՛ր:

Քյոխվա-գյուղապետ

Գզիր-գյուղապետի կարգադրություն կատարող

չարդախ-սրահ

Արխալուղ-տղամարդկանց և կանանց կարճ՝ մինչև ծնկները հասնող հագուստ:

Կլանչոց-շան աղիողորմ հաչոց

Թափանչա-ատրճանակ

3. 10-12 նախադասությամբ գրավոր պատմի՛ր ստեղծագործությունը:

Հեղինակը պատմում է Չալանկի մասին, որը մի սև, բրդոտ շուն էր, կուրծքն ու վիզը ճերմակ, որ հեռվից թվում էր սպիտակ վզկապ։ Չալանկը զարմանալի շուն էր, տարբեր մարդկանց վրա հաչում էր տարբեր ձևով․ մուրացկանների վրա հատընդհատ՝ իմացնելու համար միայն, անծանոթների վրա՝ տարակուսով,  ձեռնափայտով մարդկանց վրա` հախուռն (ինչպես երևում էր, փայտ չէր սիրում`դրանով հաճախ խփում էին իրեն), բայց, դրա փոխարեն, պատկառանքով էր վերաբերվում լավ հագնված մարդկանց։ Շունը հաչում էր նրանց վրա, այնքան, որ իմացնի, թե մարդ է գալիս։ Չալանկը քյոխվի կամ գզրի վրա չէր հաչում, մի երկու բերան «հաֆ» էր անում, կլանչելու պես ու մռռոցով քաշվում մի կողմ։ Վախենում է: Հեղինակը պատմում է, որ այն ժամանակ չէր հասկանում դրա պատճառը, բայց հիմա մտածում է, որ Չալանկը երևի ընդօրինակում էր իրենց. ինչ վերաբերմունք իրենք ունեին դեպի մարդիկ, նույնն ուներ և նա։ Իրենք մուրացկաններին խղճում էին, և Չալանկը չէր հալածում նրանց, թույլ էր տալիս մտնել բակ։ Ինչպես իրենք էին լավ հագնված մարդուց քաշվում , այնպես էլ Չալանկն էր քաշվում։ Իրենք քյոխվից ու գզիրից վախենում էին վախենում էր և Չալանկը։ Այս ամենի հակառակ՝ Չալանկը տերերի նման սիրում էր իրենց տավարը։ Պատահում էր, որ Չալանկը  առավոտից մինչև երեկո հսկում էր եզներին և երեկոյան միայն, երբ եզները գային տուն՝ նա էլ հետները գալիս էր։

Ձմռան մի գիշեր, երբ տանը բոլորը քնած են լինում, հանկարծ զարթնում են ինչ- որ տարօրինակ ձայներից։ Մեկը կարծես ճանկռոտում էր դուռը և մռռոցի նման ձայներ հանում։ Տան տերը կարծում է շունն է: Վեր է կենում  հագուստը գցում ուսերին ու գնում դեպի դուռը, բայց տան տիրուհին չի թողնում դուռը բացել։ Շատ խանգարելուց հետո, տան տերը նորից է բարկանալ, բայց այս անգամ մայրը խորհուրդ տալիս, որ վեր կենա և տեսնի ինչ է պատահել։ Հեղինակը պատմում է, որ հայրը կարծում է, որ շունը գայլ է տեսել հրացանը վերցնում է և գնում։ Հայրը և տղան զննում են տարածքը, բայց գայլ չեն նկատում։ Գոմ մտնելով տեսնում են, որ կովը հորթ է ծնել,ինչի մասին էլ իրենց փորձում էր տեղեկացնել Չալանկը։ Այդ օրվանից նրաանք Չալանկին սիրում են առանձնահատուկ սիրով։

4. Գտի՛ր այս պատմվածքի.

  • ամենահետաքրքիր հատվածը

Ես այն ժամանակ չէի հասկանում դրա պատճառը, բայց հիմա մտածում եմ, որ Չալանկը երևի ընդօրինակում էր մեզ. ինչ վերաբերմունք մենք ունեինք դեպի մարդիկ, նույնն ուներ և նա։ Մենք մուրացկաններին խղճում էինք, և Չալանկը չէր հալածում նրանց, թույլ էր տալիս մտնել բակը. մենք լավ հագնված մարդուց քաշվում էինք, քաշվում էր և նա, քյոխվից ու գզիրից վախենում էինք— վախենում էր և Չալանկը…

  • ամենահուզիչ հատվածը

Հայրս անմիջապես բացեց գոմի դուռը, և երբ մտանք ներս, ու ես ճրագով լուսավորեցի գոմը— մեր աչքին պարզվեց մի այսպիսի տեսարան։

Մեր մեծ կովը ծնել էր, հորթը կովի տակ փռած ծղնոտին ընկած շարժում էր երկար ոտները և ուզում բարձրանալ։ Բայց չէր կարողանում։ Իսկ մայրը մզզալով անհանգիստ շուռ էր գալիս երկու կողմի վրա, կապը ձիգ տալիս՝ դունչը հորթին հասցնելու… Ու չէր կարողանում։

  • ամենազարմանալի հատվածը

Երբ շատ կրկնեց այդ, հայրս է՛լ չհամբերեց. վեր կացավ. բարկացած և այս անգամ, առանց ուսերին մի բան գցելու, դուռը բաց արավ, դռան ետևը դրված ձեռնափայտը վերցրեց ու… շանը.

— Ա՛յ քեզ, քոսո՛տ անտեր։

Շունը կլանչելով հեռացավ։

Հայրս նորից տուն եկավ, դուռը փակեց ու մտավ անկողին։

— Կատաղել է, չի թողնում մարդ քնի։

Բայց հազիվ անկողին էր մտել՝ Չալանկը դարձյալ եկավ, դարձյալ դռնովը դիպավ ու կլանչեց։

5. Ո՞րն է այն նախադասությունը, որն ստեղծում է սպասումի, լարված իրավիճակ:

— Էստեղ մի բան կա,— ասաց նա ու քայլերն արագացրեց։

Ես, ճրագը ձեռիս, հետևեցի նրան։

Չալանկը, գոմի դռան առաջ կանգնած, սկսեց կլանչել ու անհանգիստ շարժումներ անել։

Հայրս անմիջապես բացեց գոմի դուռը, և երբ մտանք ներս, ու ես ճրագով լուսավորեցի գոմը— մեր աչքին պարզվեց մի այսպիսի տեսարան։

6. Նկարագրի՛ր Չալանկին:

Չալանկը խելացի էր, բարի և հավատարիմ։

7. ,,Առածանի,, հավելվածից դո՛ւրս գրիր առածներ շան մասին: Բացատրի՛ր դրանք:

  • Շանը հետ հնգերաց, մհակը ձեռքատ վեր մե քցել։ (Արցախ)

Ամեն ինչից պետք է զգուշանալ։

  • Շոնը շանը վեննը կոխել չի։ (Արցախ)

Եթե մարդիկ միանման են իրար վատություն չէն անի։

8. Հորինի՛ր պատմություն` այդ առածներից մեկը վերնագիր դարձնելով (աշխատանքդ հրապարակիր բլոգումդ, հղումն ուղարկի՛ր a.nersisyan@mskh.am հասցեին):

9.  Բնութագրի՛ր Չալանկին` հաստատելով ասածներդ համապատասխան հատվածներով:

Չալանկը շատ հավատարիմ էր, խելացի և բարի

Հավատարիմ- երբ շատ կրկնեց այդ, հայրս է՛լ չհամբերեց, վեր կացավ. բարկացած և այս անգամ, առանց ուսերին մի բան գցելու, դուռը բաց արավ, դռան ետևը դրված ձեռնափայտը վերցրեց ու… շանը.

— Ա՛յ քեզ, քոսո՛տ անտեր։

Շունը կլանչելով հեռացավ։

Հայրս նորից տուն եկավ, դուռը փակեց ու մտավ անկողին։

— Կատաղել է, չի թողնում մարդ քնի։

Բայց հազիվ անկողին էր մտել՝ Չալանկը դարձյալ եկավ, դարձյալ դռնովը դիպավ ու կլանչեց։

Խելացի- եթե պատահեր, օրինակ, մեր եզներն առանց հսկողի մնային դաշտում, Չալանկը կմնար նրանց մոտ, նույնիսկ առավոտից մինչև երեկո կհսկեր քաղցած, և երեկոյան միայն, երբ եզները գային տուն՝ նա էլ հետները կգար։

Կամ, օրինակ, մայրս հավերին կուտ էր տալիս. պատահում էր, որ հավերի մեջ լինում էին հարևանի հավեր։ Մայրս «օտար, օտար» ասելով` քշում էր դրանց, որ մերոնց կուտը չխլեն։ Երբեմն Չալանկն ինքն էր անում այդ բանը, երբ մայրս չէր նկատում օտար հավերին— նա ցատկում էր կուտ ուտող հավերի մեջ և «օտարներին» քշում.— ընկնում էր նախ մեկի ետևից ու թռթռացնելով հալածում նրան այնքան, մինչև որ թռցնում էր ցանկապատի այն կողմը։ Հետո գալիս էր մյուսներին…

Բարի-Մենք մուրացկաններին խղճում էինք, և Չալանկը չէր հալածում նրանց, թույլ էր տալիս մտնել բակը։

10. Ի՞նչ գիտես շների մասին:

Շների տեսողությունը սև և սպիտակ է, շները հասկանում են 250 բառ և ժեստեր, կարողանում են հաշվել մինջև հինգը, շների ինտելեկտը հավասար է 2 տարեկան երեխայի ինտելեկտին, շները տասհազար անգամ ավելի լավ են լսում քան մարդիկ, ամենատարեց շունը 210 տարեկան է, ամենափոքր շունը 900 գրամ է, շները նորմալ տեսնում են ծնվելուց 1 ամիս հետո, շները մեքենա վարել են սովորել Նոր Զելանդյայում։

11. Ընտրի՛ր վերնագրերից մեկը և պատմություն հորինի՛ր (աշխատանքդ հրապարակիր բլոգումդ, հղումն ուղարկի՛ր a.nersisyan@mskh.am հասցեին):

  • Իմ կենդանին
  • Իմ սիրած կենդանին
  • Ինչ կենդանու եմ ես նման